تاریخ فرش عمو اوغلی
قالی عمواوغلو را بیشتر ایرانیان فرش‌دوست بخوبی می‌شناسند، فرش‌هایی که به طرح های نو با اصالت و متفاوت و رجشمار بالا و ابعاد بزرگ پارچه معروف هستند.
فرش‌هایی که در برخی از کاخ‌های به جا مانده از دوران گذشته همچنان چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند یا فرشی که به دستور رضا خان برای هدیه به هیتلر بافته شده بود از کارگاه‌های برادران عمواوغلی بیرون آمده است.
عمواوغلی‌ها از کجا آمدند؟
اواخر دوران قاجار که قالی و قالیبافی باب میل غربی‌ها شد برخی از شرکت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری و تولید انبوه قالی وارد ایران شدند. شهرهایی همچون تبریز و کرمان و اصفهان و مشهد و اراک و همدان که استادکاران و طراحان و رنگرزان خبره‌ای در خود داشتند خیلی زود به قطب‌هایی برای تولید فرش‌های صادراتی نفیس مبدل گشتند.
در این میان برخی از افرادی که بخاطر بوجود آمدن برخی شرایط و موقعیت‌هایی که به دست آورده بودند به افراد سرشناس و مشهور در این حوزه معروف شدند از جمله خانواده عمواوغلی.
عمواوغلی‌ها از اطراف تبریز در قرن دوازدهم و در دوران سلطنت ناصرالدین شاه به مشهد مهاجرت کردند. پدرشان محمد کهنمویی که بعدها به عمواوغلی معروف شد در حرفه نساجی فعالیت داشت. او در مشهد به حرفه‌اش ادامه داد و کارگاه تولید فرش راه‌اندازی کرد.
وی دو پسر به نام عبدالمحمد و علیخان داشت که اسم و رسم این خاندان را باید مدیون تلاش‌های این دو برادر دانست که در حرفه تولید قالی و تجارت بسیار خوش درخشیدند.
طبق منابع موجود کارگاه‌های عبدالمحمد در مشهد و طرقبه بوده و چنین عنوان می‌شود که فرزند ارشد عمواوغلی کارگاه‌هایی هم در محمدآباد و روستای درخش بیرجند داشته است و حتی کارگاهی هم در اراک که فرشی را رضا خان برای هیتلر سفارش داده بود در همین کارگاه بافته شده است.
عبدالمحمد ۵۰ تا ۶۰ دار قالی داشته که بیشترشان برای تولید فرش‌های بزرگ پارچه استفاده می‌شده است. دارهایی هم که در طرقبه بوده همگی در اندازه متوسط بوده‌اند.
برادر کوچکتر یعنی علیخان هم کارگاهی در مشهد داشته و کارگاهایی در گلمکان و شاندیز و درخش. فروردین، دختر علیخان چنین نقل می‌کند که پدرش ۱۵۰ دار قالی در کارگاه‌هایش داشته و پای هر دار ۷-۸ نفری بافنده کار می‌کرده‌اند.
بنابر گفته او عمویش یعنی عبدالمحمد صبح های زود به تجارتخانه برای بررسی و نظارت بر خرید و فروش روانه می‌شده و پدرش علیخان هم برای بررسی و رتق و فتق امور به کارگاه‌ها به طور مرتب و مداوم سرکشی می کرده است.
کارگاه های داخل شهر عمواوغلی‌ها بزرگتر و با سقفی بلندتر از دیگر کارگاه‌های آنان بوده است. باید گفت وقتی عبدالمحمد قالی های ۱۰ در ۱۴ مترکاخ مرمر را بافته، باید کارگاه او دارای سقفی بسیار بلند و ارتفاعی حداقل در حدود ۸ متر بوده باشد.
در هر کارگاه چندین دار قالی قرار داشته و به طور هم زمان قالی هایی در ابعاد متفاوت، نقشه های مختلف، رنگ آمیزی گوناگون و حتی با نوع گره های متفاوت بافته می شد. قسمت میانی کارگاه ها پایین تر از کف زمین بود تا تاثیر گرما و سرمای هوا را در تابستان و زمستان تعدیل کند.
فروردین عمواوغلی می‌گوید وقتی وارد کارخانه (کارگاه قالیبافی) می‌شدیم صدای شعر می‌آمد آن هم به زبان ترکی. کلی قالیباف از بچه گرفته تا میانسال، زن و مرد آنجا کار می‌کردند.
به گفته او در کارگاه‌های برادران عمواوغلی تعداد بسیاری از کارگر و بافنده و نجار و چله‌کش و رنگرز و رفوگرو استادکاران رشته‌های رنگرزی و طراحی و … مشغول به فعالیت بوده‌اند.
امروزه تمامی کارگاه‌های برادران عمواوغلی تخریب شده‌اند و دیگر چیزی از آنها باقی نمانده است. علیخان ۲ فروشگاه در شهر مشهد، یکی در سرای مینو که در آن زمان دور حرم بود و دیگری در بازار فرش فروش ها بازار بزرگ امروزی روبروی سرای بانک داشته است. امروزه هر دو آنها تخریب شده است.
در تهران نیز ۳ فروشگاه یکی در خیابان ناصرخسرو جنب عمارت شمس العماره و دیگری در خیابان لاله زار قدیم نزدیک سینما ایران فعلی داشته است. در حال حاضر با تغییرات و ساخت و سازهای انجام شده در آن خیابان ها، نشانی از آنها یافت نمی‌شود.
شیوه بافت قالی در کارگاه های عمواوغلی
شیوه چله کشی در کارگاه های برادران عمواوغلی هر دو نوع چله کشی فارسی و چله کشی ترکی استفاده می شده. به نظر می رسد به دلیل حضوراستادکاران تبریزی، در کارگاه‌های آنان چله‌کشی ترکی متداول تر بوده است.
جنس دارها از چوب بود. چوب بلند و صاف. هر کارگاه نجار داشت و آن ها این دارها را می ساختند.
گره
در تولیدات عمواوغلی‌ها هر دو نوع گره متقارن و نامتقارن دیده می شود. در برخی قالی های نفیس و با رجشمار بالا، از «نیم گره» استفاده شده است. این گره بیشتر در تصویربافی به کار می رود و بافت آن در قالی های این چنینی معمول نیست.
اما در برخی از قالی ها، برای اجرای قوی خطوط منحنی در طرح و بافت بهتر و ظریفتر نقوش از این تکنیک بهره برده شده است. پرداخت قالی با همان قیچی های قالی بافی موجود در منطقه و بیشتر هنگام بافت انجام می پذیرفته است.
پود
از لحاظ پود گذاری، قالی های عمواوغلی «چند چین یک پود است». جنس نخ پود از پنبه و رنگ آن سفید است. به ندرت رنگ آبی – خاکستری هم دیده می شود. مکانیزم بافت تمام قالی های برادران عمواوغلی «لول بافت» است.
شیرازه
در قالی های برادران عمواوغلی «شیرازه» به صورت «گرد متصل» یا «گلیم بافت متصل» است. کناره پیچ به صورت گرد و هم زمان با بافت قالی بافته شده است. ولی در قالیهای ریز بافت و نفیس و حتی برخی از قالی های معمولی، شیرازه به صورت تخت و مانند نواری گلیمبافت است که هم زمان با بافت رج های قالی بافته شده است.
سبک بافت آن «گلیمه بافی تبریزی» است. یعنی یک ردیف نخ شیرازه از لا به لای تارها رد می شود و در ردیف بعد، نخ سفید مانند پود از لا به لای نخ های تار می‌گذرد. به این ترتیب نخ شیرازه به صورت یکنواخت بر روی هم قرار می گیرد و یک گلیم بافی با ظاهر یکدست و با خطوط عمودی به دست می‌آید.
گلیمه
در ابتدا و انتهای تمام قالیهای کارگاه های عمواوغلی، «گلیمه» بافته شده است. رنگ این گلیمه، سفید و جنس نخ آن پنبه است. در بافت آن از نخ تار و در بیشتر موارد از نخی ظریفتر از نخ تار استفاده شده است.
تکنیک بافت نیز در این گلیمه ها «گلیمبافی فارسی»است. یعنی این نخ در هر ردیف برعکس رج قبلی از لا به لای تارها رد می شود و در نهایت یک گلیمه سفید و ساده به دست می آید.
چنانچه شیرازه قالی گرد باشد در جوار پرز در ابتدا و انتهای قالی این گلیمه سفید رنگ بافته شده است.
ولی چنانچه شیرازه از نوع گلیم بافت متصل باشد در دو سر قالی در جوار پرز، ابتدا گلیمِ بافته شده در شیرازه قالی با همان اندازه و با همان رنگ و نخ بافته شده است تا کادری رنگی دور تا دور بخش پرزدار قالی را فرا گیرد و بعد از آن گلیمه اصلی قالی که سفید رنگ است، آورده شده است.
ارتفاع این گلیمه سفید رنگ در دو سر قالی هایی که شیرازه گرد دارند از قالی هایی که شیرازه آنها تخت بافته شده، کوتاهتر است.
لور
اولین بخش پرزدار در دورتا دور قالی را «لور» گویند. بافت طرح هندسی و لوزی شکل در لور از دیگر خصوصیات بارز قالیهای برادران عمواوغلی و به خصوص عبدالمحمد است. در قالی های معمولی تر و به خصو در تولیدات معمولی کارگاه های علیخان، همانند بیشتر قالی ها لور به صورت ساده و یک رنگ بافته شده است. رنگ لور هم رنگ زمینه قالی است و طرح بافته شده در آن تک رنگ و به رنگ سفید است.
به دلیل سختی بافت این طرح و پایین آمدن سرعت بافت بافنده، این طرح بیشتر در قالی های نفیس و با رجشمار بالاتر و نیز در صورت سفارش بافته شده است.
سربندی دو سر قالی
در بسیاری از قالی های عمواوغلی به دلیل قدمت قالی ها و آسیب های وارده و همچنین رفوی انجام شده، امکان تشخیص طول واقعی ریشه قالی و نوع سربندی در دو سر آن مقدور نبود. منتهی در آثار موزه‌ای نوعی سربندی خاص در برخی از قالی‌ها مشاهده می‌شود.
یک نمونه از آن قالی ریزبافت عبدالمحمد است که ریشه های آن دارای گره نخودی است که در ۲ ردیف و به صورت توری لوزی شکل اجرا شده است. از نمونه قالی های دستکاری نشده و بِکر باقیمانده چنین به نظر می‌رسد که در کارگاه های برادران عمواوغلی طول ریشه ها را بلند می گذاشته‌اند. در قالیهای بررسی شده، ریشه‌هایی به طول ۴۰ سانتی متر هم دیده می‌شود.
رنگرزی الیاف قالی کیفیت رنگرزی در نخ‌های پشمی قالی های عمواوغلی بسیار بالاست. یکی از عوامل برتری قالی های عمواوغلی برخورداری از رنگ های بدیع، با جلا و شفافیت بالا، با دوام و بسیار خوشرنگ است.
رنگرزی با مواد طبیعیِ گیاهی و جانوری و به شیوه سنتی انجام می‌شده است. در آن زمان مشهد از لحاظ رنگرزی الیاف، مقام بالایی داشت. گرچه عبدالمحمد و علیخان هر دو خود شخصا به امر رنگرزی الیاف همت می گماردند، اما همواره استادکارانی قاب و کم نظیر آنها را یاری می داده‌اند.
«شش کلانی» که روزگاری در کارگاه های قالیبافی عمواوغلی ها بافنده بوده و اکنون یکی از تولیدکنندگان مطرح خراسان است، در این باره بیان می کند: «عبدالمحمد استاد رنگرزی داشت به نام «مش علی». در رنگرزی خیلی استاد بود. کارگاه نخ ها را خرد می‌خرید. با تمام شدن نخ ها مجدد نخ خریده و رنگ می کردند. این رنگرز طوری الیاف جدید را رنگ می‌کرد که همه یکجور در می آمد.»
فروردین نیز چنین می‌گوید: «مادرم می گفت پدرم برای رنگ، اتاق مخصوص داشت. خودش و رنگ سازش در آن جا رنگ می کردند. کسی را هم راه نمی دادند. «مش رضا بردبار»، رفوگر بود. او در کار رنگ همراه صدیق پدرم بود. زحمت زیاد می کشید و محرم پدرم بود.
رنگ معروف لاکی پررنگ به کار رفته در قالی های برادران عمواوغلی که همان رنگ مشخصه قالی های مشهد و شمال شرق ایران است، از نوعی حشره به نام قرمزدانه تهیه می‌شد. شاهکار علیخان در رنگرزی، به دست آوردن رنگ سرمه ای با آن جلا و شفافیت بی نظیر است. این رنگ را از برگ گیاه نیل به دست می آورد.
برخی از نمونه‌های قالی های برادران عمواوغلی
قالی سفارت ایران در پاریس که در حال حاضر در اختیار شرکت سهامی فرش ایران است، قالی باشگاه افسران، قالی بانک مرکزی، چند تخته قالیِ بسیار بزرگ پارچه و بالای ۱۲۰ متر مربع که به سفارش رضاخان برای سالن های کاخ ملت و اتاق های اشرف و محمدرضا پهلوی در کاخ مرمر بافته شد.
قالی بسیار ظریف و بزرگ‌پارچه‌ای سفارش محمدرضا پهلوی در کاخ ملت، قالی مجلس شورای ملی که جهت گسترانیدن در تالا بزرگ آن بافته شد، چندین تخته قالی ۶، ۹، ۱۲متری و بزرگتر که امروزه در کاخ های سلطنتی و به خصوص کاخ های سعدآباد موجود است، تمامی قالی های نفیس و معمولی بافته شده در کارگاه های برادران عمواوغلی که در موزه فرش ایران نگهداری می شوند.
کناره و قالیچه متعلق به فروردین عمواوغلی تنها گوشه‌ای از تولیدات کارگاه‌های برادران عمواوغلی است.
فرش تالار آیینه
رمز موفقیت برادران عمواوغلی
خصوصیت بارز قالی های مطرح خانواده عمواوغلی به سه ویژگی خاص از تمامی قالی های تاریخی آن دوران جدا می‌شوند
- بافت قالی در ابعاد بزرگ نظیر ۳۰، ۴۰ و ۵۰ و حتی در مواردی تا ۱۵۰ مترمربع
- رجشمار بالا نظیر۶۰، ۷۰ و۸۰ و در مواردی حتی بالاتر با استفاده از نیم گره
- بافت قالی با طرح های نو، با اصالت و متفاوت با طرح های متداول منطقه
این سه ویژگی به همراه بهره گیری از مرغوب ترین مواد اولیه، بهترین رنگرزی الیاف، رنگ آمیزی هماهنگ و متعادل، پایبندی به اصول رنگ آمیزی شمال شرق ایران و بافتی ظریف و استادانه، شهرت و آوازه ای جهانی نصیب این آثار نفیس کرده است.
- دلایل موفقیت عمواوغلوها و مشهور شدن آنها
- موجود بودن نمونه آثار آنان در موزه ها و کاخ موزه ها
- سفارش گرفتن عمواوغلی‌ها از شخص اول مملکت و افراد سرشناس
- بافت قالی با ابعاد بسیار بزرگ و هم سایز اتاق‌های مربوطه، نقشه های ریز و زیبا و با رجشمار بالا
بازتاب حمایت و کمک دولت به برادران عمواغلی و به خصوص روایت پول نقدی‌ا‌‌ی که به علیخان برای فعالیت مجدد و احیا کارگاه قالیبافی داده شد.
و از همه مهمتر آنکه عمواوغلی ها به واسطه قوام السلطنه و کوزه‌کنانی به رضا خان و دیگر متمکنینی که سفارش‌دهنده و حامی تولیدات آنها بوده اند، معرفی شدند.
این پذیرش سفارش از افراد سرشناس و مطرح زمانه و دریافت مزد عالی، برای برادران عمواوغلی علاوه بر سنگین کردنِ بار مسولیت، سفارش های فراوان بعدی را به دنبال داشته است.
از سوی دیگر به واسطه سفارشات رضا خان و محمدرضا پهلوی، در دوره های مختلف تاریخی از حمایت های فراوان و خاص دولت برخوردار شده اند که آنان را نسبت از دیگر تولیدکنندگان هم دوره خود پیشی داده است.
این مطلب از مقاله «قالی عمواوغلی چرا و چگونه به شهرت رسید» به قلم و پژوهش خانم شکوفه مصباحی اقتباس شده است.
